باغ فین کاشان واقع در  شهر کاشان از زمان های قدیم ، مهد تمدن و فرهنگ بوده است. سکه های منقوش و بناهای به جا مانده از گذشته نشان دهنده ی سیر پیشرفت و تداوم زندگی در این ناحیه بوده است. مردم کاشان از اولین کسانی بودند که به مذهب شیعه گرویدند و به همین دلیل شاهان صفوی به این دیار تعلق خاطر زیادی داشتند. شاه صفی در این شهر درگذشت و شاه عباس دوم نیز در این شهر بر تخت پادشاهی نشست. عهد قاجار دوران گسترش شهر و بازسازی بناهای تاریخی پیشین و بنای عمارت های تازه بود. کاشان شهری فرهنگ خیز است که شعرای بزرگی چون کلیم کاشانی شاعر سبک هندی یا اصفهانی ، محتشم کاشانی که صاحب هفت بند معروف است. در عصر حاضر نابغه ای چون سهراب سپهری را پرورش داده است که شاعر ، نقاش و هنرمند برجسته ی سبک رمانتیسم کشور بوده است و در مشهد اردهال کاشان به خاک سپرده شده است.

باغ فین کاشان ، نام یک باغ ایرانی در کاشان است که حمام فین نیز در آن واقع شده است. سابقه و قدمت باغ فین و بناهای آن به دوره‌ی صفویه باز می‌گردد. وسعت باغ بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله‌ی دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای‌شکل محصور شده ‌است.

باغ فین ، باغی زیبا و دیدنی در شهر کاشان است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. این باغ با درختان سر به فلک کشیده، فواره ها و صدای عبور آب به همراه سنگ فرشی که زیر پاهای تان قرار دارد، مکانی جادویی را برای تان ترسیم می کند.

وسعت باغ بالغ بر ۳۳۷۰۰ مترمربع است و ظاهر شاهانه اش باعث شده تا به آن عنوان باغ شاه را نیز بدهند. دیوار، بارو و برج های استوانه ای شکل، حیاط مرکزی این باغ را در بر گرفته اند تا فین هم نمونه ای از باغ قلعه های ایرانی باشد. انتخاب این نوع الگو و محصور کردن زیبایی های باغ در پناه دیواری بلند، استفاده شاهانه از باغ را به رخ می کشد. به واسطه همین دیوارها ساکنان می توانند در پناه برج و بارو، بستری امن داشته باشند و به خاطر حجم، شکل و ارتفاع، جلال و شکوهی شاهانه به نمایش گذاشته می شود.

ثبت ملی و جهانی باغ فین کاشان

باغ فین شاهکاری از معماری ایرانی است که به سبب اهمیت فراوان و نیاز به حفاظت بیشتر، در تاریخ ۱۵ آذرماه سال ۱۳۱۴ با شماره ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مهندسی حیرت انگیز این باغ نیز باعث شده تا نامش در میان ۹ باغ ایرانی باشد که در فهرست میراث جهانی یونسکو دارند.

قدم به این باغ می گذاریم از زیبایی های سحرانگیزش بهره ببریم و تاریخ را به نظاره بنشینیم.

معماری باغ فین کاشان

معماری این باغ ترکیبی از عناصر طبیعی چون آب و درخت و عناصر ثابت معماری چون بناهای مختلف است. باغ فین یکی از مهم‌ترین نمونه‌های باغ ایرانی است که همچنان زنده و پابرجا مانده است.

آب

آب یکی از عناصر اساسی در طراحی باغ فین است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض‌خانه‌ی صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد.

آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ از چشمه‌ی سلیمانیه تأمین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، فواره‌هایی را ایجاد کرده ‌است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند.

چگونگی ساخت و عملکرد فواره‌ها

زیر تمام جوی‌ها و دور تمام حوض‌ها در عمق یک متری زمین لوله‌هایی به اسم تنبوشه و از جنس سفال تعبیه شده که از یک طرف به حوض‌های اصلی متصل‌اند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره‌ها خارج می‌شود. چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می‌شود و آب به یک میزان از فواره خارج می‌شود. آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با کاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.

قدمت باغ فین کاشان

درباره قدمت باغ فین حرف و حدیث بسیار است؛ برخی قدمت اولیه باغ را به زمان اردشیر بابکان، بنیان گذار سلسله ساسانی، نسبت می دهند؛ اما برای اولین بار در منابع تاریخی، در زمان بور یعقوب لیث صفاری، بنیان گذار سلسله صفاری، همراه با لشکر عرب از بیابان های مرکزی ایران حرف از یک باغ در این منطقه به چشم می خورد. این منبع از وجود چشمه و باغ در ناحیه ای کویری خبر می دهد. 

برخی دیگر از کارشناسان بر اساس منابع تاریخی، قدمت باغ فین را مربوط به دوران سلطنت آل‌بویه  می دانند. بعضی نیز وجود باغ فین و توسعه و پیشرفت آن را به دوران ایلخانی منسوب کرده اند و یاقوت حموی -جغرافیدان و تاریخ نویس مشهور قرن هفتم هجری قمری- نیز از گشت و گذار مردم کاشان در اطراف باغات فین سخن به میان آورده است.

دوران صفوی

در سال ۹۵۱ خورشیدی و در اواخر دوران شاه طهماسب -دومین پادشاه سلسله صفوی- زلزله‌ای مهیب رخ می دهد و صدماتی جدی را به باغ وارد می کند. امروزه بقایای به جا مانده از آن زلزله در چند صد متری باغ فین امروزی وجود دارد و به باغ کهنه معروف است. پس از مرگ شاه طهماسب، دو تن از خاندان صفوی شامل شاه اسماعیل دوم و محمد خدابنده، پدر شاه عباس به حکومت رسیدند و با حکومت ضعیف خود باعث شدند تا چندین سال حکومت کاشان در دست ترکمنان بیفتد و خرابی های بسیاری به بار آید.

شاه عباس یکم، نامدارترین و پنجمین پادشاه صفوی، پس از رفع فتنه ترکمن ها، دستوراتی را در جهت عمران و آبادانی کاشان و تدارک وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومی صادر کرد و آقا خضرنهاوندی، حاکم کاشان، مامور اجرای آنها شد.

در همین دوران بود که بنای باغ فین امروزی گذاشته شد و به باغ فین نو معروف شهرت یافت. برای این باغ نو، زمینی نورگیر به ابعاد ۱۵۷ متر طول شرقی و غربی و ۱۴۲ متر عرض شمالی و جنوبی انتخاب و حصاربندی شد. در چهار گوشه این زمین برج های گرد و مرتفعی بنا کردند و در فاصله میان هر دو باغ قدیم و جدید هم، خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی و قپق اندازی و انواع مسابقه و بازی ها احداث شد.

بر سر اینکه چه کسی طراحی باغ را انجام داده اتفاق نظری وجود ندارد. میراث فرهنگی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی  را به عنوان طراح این باغ معرفی می کند اما منابع دانشگاهی و برخی کارشناسان طراح باغ را شیخ بهایی می دانند.

شاه عباس برای رفع خطر سیل، سدی مستحکم با سنگ و ساروج در حدود یک کیلومتری جنوب باغ، ساخت که هنوز هم پابرجاست.

حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز از ساخت کاخی در باغ فین در زمان شاه عباس اول سخن می گوید و با احداث برج های مرتفع در اطراف آن نیز اشاره می کند.

پس از مرگ شاه عباس یکم، کار ساخت و توسعه باغ نو در دوره شاه صفی و شاه‌عباس دوم، ششمین و هفتمین پادشاه دودمان صفوی، نیز ادامه یافت و بنا به اوج شکوه رسید. طبقه فوقانی بنای شترگلویِ صفوی در زمان شاه صفی و با چوب و آهن ساخته شد تا امکان تماشای مناظر اطراف از بلندترین نقطه برای وی فراهم شود.

بناهایی همچون سردر ورودی، کوشک صفوی و یکی از حمام‌ها که در ادامه از آنها سخن می گوییم در این دوره ساخته شدند. شاه سلیمان، هشتمین پادشاه دودمان صفوی، صفه‌ای پیرامون چشمه فین بنا کرد و احتمالا به همین دلیل نام این چشمه به چشمه سلیمانیه تغییر یافته است.

دوران زندیه

از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و همزمان با حمله افغان ها و لشکرکشی‌های نادر شاه افشار، این باغ از روزهای اوج خود فاصله گرفت و فراموش شد. کریمخان زند، بنیان‌گذار دودمان زندیه، پس از تخریب بناها به دلیل چند زلزله پیاپی، به عبدالرزاق خان، حاکم کاشان، دستور داد تا باغ و بناهای موجود در آن را مورد مرمت قرار دهد. در جریان این مرمت ها و بازسازی ها، بنای جدیدی نیز به باغ اضافه شد که به خلوت کریمخانی شهرت یافت. در قطعه شعری از آذر بیگدلی در این باره چنین آمده است:

در عهد کریم خان شه ملک قباد با سعی سلیم حاکم پاک نهاد

تعمیر چو یافت باغ فین آذر گفت آباد شده عمارت فین آباد

دوران قاجار

در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه، دومین پادشاه دودمان قاجار، به سبب دلبستگی وی به صفای باغ و زیبایی های چشمه فین، بخش‌های زیادی به این باغ اضافه شد و تقریبا اکثر بناهای امروزی باغ محصول دوران این پادشاه است. این پادشاه قاجاری، به حاجی حسین خان صدراعظم اصفهانی، سرپرست حوزه حکمرانی کاشان، دستور داد تا تعمیرات و نوسازی این باغ و بناهایش را انجام دهد و ظاهری شاهانه به آن بدهد. وی بنایی به نام عمارت شترگلویی در مجاورت عمارت خلوت کریمخانی و حمام کوچکی در کنار حمام صفوی باغ برپا کرد و در نهایت کار تعمیرات و ساخت و ساز را در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی به پایان رساند. استخوان­ بندی اصلی شترگلوی فتح­علی شاهی، هم اکنون نیز در سمت جنوب شرقی باغ باغ قرار دارد و به همین نام شناخته می شود.

به جز شترگلوی فتحعلی شاهی تغییرات دیگر این دوران عبارتند از:

افزودن نقاشی هایی به بنای شترگلوی صفوی شامل تصویری از شکار و تصویری از دربار رسمی فتحعلی شاه با ابیات زیر:

تمثال شهنشاه فلک و جاه است این   یا پیکر مهر و طلعت ماه است این

هرکس که به او نظر کند می گوی       سلطان جهان فتحعلی شاه است این

ساخت حمام بزرگ و یا حمام سلطنتی

عمارت یا خلوت نظام الدوله (حرمسرا) توسط دامادش علی محمد خان نظام الدوله

در سال ۱۲۵۶ هجری قمری، محمد شاه در راه مسافرت به اصفهان مدت دو هفته در باغ فین اقامت و دستورهایی برای مرمت و نگهداری آن صادر کرد. در سال ۱۲۵۸ نیز وی مدتی در باغشاه اقامت داشته و مقارن با سلطنت وی عمارت شاه نشین و حوض جوش مقابلش ساخته شده است.

محمد شاه، سومین پادشاه دودمان قاجار، بعد از اقامت دو هفته ای در باغ، در جریان سفر به اصفهان، دستور نگهداری باغ و ساخت و ساز در آن را صادر کرد. به دستور وی عمارت شاه نشین در جبهه جنوبی باغ ساخته و در مقابل آن حوض جوشی تعبیه شد.

از دیگر دستاوردهای دوره قاجاریه در باغ فین می توان به این موارد اشاره کرد: نماسازی دیوار و اطراف جدول­ های عمارت و خیابان­ ها و زیباسازی و مرمت ۲ حمام بزرگ و کوچک با تخته سنگ­ های مرمر شفاف و کاشی­ های ممتاز هفت رنگ و فیروزه ­ای و ساخت عمارت بادگیر (کتابخانه فعلی).

از دوران پهلوی تا امروز

با از میان رفتن دودمان قاجار، بخش‌هایی از باغ به طور کامل تخریب شد و از بین رفت تا اینکه با ثبت ملی این اثر در سال ۱۳۱۴، در دوره پهلوی، رسیدگی و توجه به آن یکی از امور مهم به شمار آمد. در این دوره، ابتدا مرمت استخر مرکزی باغ صورت گرفت و بعد از آن در سال ۱۳۳۶ بر خرابه‌های بنایی به نام خلوت نظام‌الدوله، سنگ بنای موزه ملی کاشان نهاده شد. بنایی نیز در حدفاصل کتابخانه و حمام ها احداث شد و مرمت سایر عناصر معماری از جمله کوشک ها در سال ۱۳۵۷ صورت گرفت.

پس از انقلاب اسلامی ایران نیز این بنا برای مدتی مورد بی توجهی قرار داشت اما پس از گذشت چند سال در سال ۱۳۸۷ اقدامات زیر در رابطه با این باغ انجام شد:

ساماندهی کف باغ

تهیه پرونده طرح آسیب شناسی و درمان پوشش سبز گیاهی

ساماندهی مجاری آب خروجی حوض‌ها و جوی‌های داخل باغ

مرمت درِ چوبیِ گره چینی شده عمارت سر در

آواربرداری و بام‌سازی کوشک صفوی و ساماندهی راه آب‌های آن به انضمام آواربرداری و بام سازی ضلع غربی

نصب دوربین‌های مداربسته

پس از این اقدامات به دنبال تشکیل پرونده ثبت جهانی این اثر در سال ۱۳۸۹، یونسکو تغییراتی در سنگ‌فرش و پیاده‌روهای باغ را خواستار شد و پس از اعمال این تغییرات، نام باغ فین کاشان در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی قرار گرفت.