عمارت خورشید یا کاخ کلات بنایی است که بسیاری معتقدند محل امن اختفای جواهرات نادرشاه از جمله کوه نور و دریای نور بوده است، بنایی نیمه‌تمام در میانۀ شهر کلات.با این عمارت زیبا آشنا شوید.

زمانی که نادرشاه افشار از فتح هند باز می‌گشت، گنجینه‌ای قیمتی از غنایم جنگی با خود آورده بود و برای پنهان کردن این جواهرات چه جایی بهتر از بنایی نفوذناپذیر که تیغه‌های کوه بر گرداگرد آن کشیده شده باشند. 

 از کلات که بارها صحن وقایع تاریخی بوده، نخستین بار در شاهنامه نام برده شده است، در داستان فرود پسر سیاوش، بارها به نام کلات اشاره شده و فردوسی آنجا را پناهگاه فرود ‌دانسته است؛ همچنین از این منطقه به عنوان صحنه نبرد ایرانیان و تورانیان در شاهنامه یاد شده است.

 دوران طلایی و شکوه و عظمت کلات در زمان پادشاهی نادرشاه افشار بوده و پس از آن به تدریج از نقش مؤثر و تعیین‌کننده آن کاسته شده است. این شهر در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال شرق مشهد و در میان کوه‌های هزار مسجد قرار گرفته و موقعیت خاص آن یک پدیده استثنایی است. حصار طبیعی و مستحکم و تسخیرناپذیر کلات که نفوذ در آن با امکانات جنگی دورانِ سلاح‌های ابتدایی، تقریبا غیرممکن بوده، از قدیم‌الایام این منطقه را به مامنی برای حکام و حتی تبعیدگاهی برای یاغیان بدل کرده بود. کلات در سال ۱۳۸۰ میلادی به فناناپذیری شهرت یافت. تیمور لنگ چهارده بار به آن حمله‌ور شد، اما هر بار ناکام ماند.

عمارت خورشید در سال ۱۱۵۱ هـ.ق، به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم درکلات ساخته شده‌ است. زیبایی بیشتر عمارت خورشید به دلیل قرارگیری میان جوی های متععد آب و سرسبزی فضای پیرامون است که آن را به یکی از جذاب ترین جاذبه های گردشگری خراسان رضوی تبدیل کرده است.عمارت خورشید در وسط باغ بزرگی با جوی ‌ها و حوض ‌های متعدد قرار دارد که شامل یک بنا در سه طبقه‌ است. ارتفاع آن در گذشته، حدود ۲۵ متر بوده‌است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از ۲۰ متر نیست. طبقه اول آن ۸ ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده‌اند. ورودی‌های کاخ، در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود.

عمارت خورشید مربوط به سال‌های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می‌باشد. عملیات ساخت کاخ در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال‌های حیات نادرشاه یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دست ساخت بوده‌است. زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای «سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.
یکی از بزرگترین میراث نادر برای ما عمارت یا کاخ خورشید است که به دستور او و به دست معماران هندی (که به اسارت گرفته شده بودند) ساخته شده و با رسیدن خبر مرگ نادر نیمه تمام گذاشته شده است البته امروزه به همت اداره میراث فرهنگی منطقه ترمیم شده و به یکی از قطب های گردشکری منطقه تبدیل شده است.

کاخ خورشید خراسان رضوی مجموعاً دارای ۱۲ اتاق است که داخل هر اتاق نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می شود. تا چند دهه پیش در میان این تزئینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز وجود داشت. نمای ساختمان با سنگ قهوه ا‌ی خوشرنگی تزیین شده که روی سنگ ‌ها، حجاری‌ هایی از نقش گل و میوه ‌های گرمسیری ایجاد شده است، این سنگ‌ ها ظاهراً به دستور نادر از آذربایجان و مراغه بدین محل حمل شده است. در وسط این بنای هشت ضلعی، برج استوانه ای مانند، در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده‌است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان است که در آن معماری مغولی – هندی به چشم می خورد. داخل اتاق‌ها با نقاشی و گچبری تزئین شده‌اند. در وسط این بنا از سطح پشت بام برجی مدور با ترک‌های شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده‌است. زیرزمین تاریک قصر به محل خزانه‌ های نادر و احتمالاً زندان ‌هایی موقتی یا محل دفن اختصاص داشته است.

از نظام کاشت باغ به جز یک ردیف چنار کهنسال در باغچه غربی باغ و در کوچه غربی باغ که جزو عرصه باغ بوده، چیز دیگری بر جا نمانده است و همین ردیف درختان چنار کهن بعدها مبنای درختکاری‎های بقیه قسمت‎های باغ قرار گرفت و ۲۲۰ عدد درخت چنار کاشته شد که اکنون باغ با این درختان شکل گرفته است.
ارتفاع عمارت خورشید خراسان رضوی در گذشته، حدود ۲۵ متر بوده است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم ، ارتفاع آن بیش از ۲۰ متر نیست. طبقه اول آن ۸ ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده اند.

با حذف بخشی از چهار نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است. نیم‌ستون‌های برج ساده هستند، ولی سرستون‌ها تراش تزیینی اندکی دارند. نماهای بیرونی بنا را در همه‌جا تراشیده‌اند، اما در بخش‌هایی از نماکاری تزیینی تراش سنگ‌ها به پایان نرسیده و این نشان از آن دارد که بنا ناتمام مانده است. نماهای داخلی قسمت برجی شکل را با ایوانچه‌هایی در دو طبقه شکل داده‌اند و با نقاشی و طلاکاری آراسته‌اند. دورتادور این فضایِ هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول سوره نباء با رنگ نوشته شده‌ است. در اطراف این فضا، ایوان‌هایی است که پوشش زیبای رسمی‌بندی دارند و ایوانی که رو به شرق قرار دارد، ورودی بنا است.